Pyłek pszczeli

Pyłek pszczeli to jedna z największych tajemnic natury. Wykorzystywano go w tradycyjnej medycynie od tysięcy lat. Korzystne oddziaływanie pszczelego pyłku – jako wartościowego suplementu diety, preparatu wspierającego walkę z różnymi dolegliwościami, a także jako kosmetyku pielęgnacyjnego i leczniczego – potwierdzają nie tylko opinie tysięcy osób regularnie stosujących tę substancje, ale także bardzo dobrze rokujące badania naukowe.

Czym jest pyłek kwiatowy?

Pyłek kwiatowy to męskie komórki rozrodcze roślin kwiatowych. Pyłek pszczeli przenosi się na żeńskie organy generatywne (słupki lub zalążki) i dochodzi wówczas do zapylenia, co umożliwia kwiatom rozmnażanie. Możemy wyróżnić samozapylenie, czyli zapylenie pyłkiem tego samego kwiatu, i zapylenie krzyżowe – zapylenie pyłkiem innej rośliny tego samego gatunku. Zapylenie odbywa się przy udziale wiatru, ptaków, czasem wody, ale najczęściej dzięki owadom.

Najważniejsze i najlepiej poznane owady zapylające to pszczoły. Dzięki nim powstaje większość naszych owoców i warzyw – szacuje się, że aż 30% światowej żywności zawdzięczamy pszczołom. Nagrodą dla zapylaczy za ich ciężką pracę jest pokarm – pyłek i nektar. Pyłek kwiatowy może mieć średnice od 0,0003 mm do 0,22 mm; najczęściej jest to mniej więcej 0,04 mm średnicy.

Oglądany po mikroskopem, pyłek przypomina zachwycający mikrokosmos. Ziarenka pyłku mogą być okrągłe, trójkątne, elipsoidalne i wielopłaszczyznowe; ich powierzchnia może być pokryta kolcami, haczykami, rowkami, a także lepką substancją.

Jak powstaje pyłek pszczeli?

Wyruszmy wraz z naszymi latającymi przyjaciółmi na małą wyprawę. Pszczela eskapada po pyłek kwiatowy zaczyna się zwykle w godzinach przedpołudniowych. Jeśli celem zbioru mają być pyłki roślin wiatropylnych, zbieraczki wyruszą w podróż wyłącznie w bezwietrzną pogodę.

W ramach przygotowania pszczoły robotnice gromadzą w swoich wolach (wole typowej pszczoły miodnej ma pojemność około 15-18 milimetrów sześciennych, a podczas pracy na łące może się powiększać nawet do 50 mm) miód, który posłuży im jako pożywienie w czasie drogi oraz jako rodzaj kleju do zlepiania ziarenek pyłku kwiatowego i formowania z niego obnóży pyłkowych.

Znajdujące się przy otworze gębowym żuwaczki pozwalają zbieraczkom rozpieczętować torebki pylnikowe kwiatów. Ruch pszczoły sprawia, że pyłek zaczyna wydostawać się na zewnątrz. Zapewne zastanawialiście się kiedyś, dlaczego pszczoły pokryte są charakterystycznym „futerkiem”. Otóż służy ono do tego, aby pyłek kwiatowy przyczepił się do pszczoły. Przy pomocy przedniej pary odnóży, pokrytej drobnymi włoskami, robotnice strącają pyłek z ciała ku głowie.

Następnie zwilżają go śliną i miodem, tak aby powstały z niego małe kuleczki. Teraz pszczoła odrywa się od kwiatu i wzlatuje w powietrze. Drugą parą odnóży sczesuje pyłek z brzuszka i sięga po uformowane już w przedniej parze odnóży kuleczki. Do akcji wkracza trzecia, tylna para odnóży. Przy ich pomocy robotnice przechwytują pyłek z drugiej pary odnóży i umieszczają go w specjalnym koszyczku, znajdującym się na zewnętrznej stronie goleni.

Nawinięty na sprężystą szczecinkę pyłek ma już postać zgrabnych grudek. Kiedy pyłek zostanie równomiernie rozłożony na obu kończynach, przychodzi czas na ważenie. Jeśli pszczoła uzna, że jest już odpowiednio obciążona, wyruszy w drogę powrotną do ula.

Jak przechwytuje się pyłek od pszczół?

Aby pozyskać tak cenny pyłek, pszczelarze montują na ulach specjale urządzenia. Poławiacze pyłku mogą być wylotowe, dennicowe, plastrowe lub powałkowe. Wszystkie opierają się z grubsza na tej samej metodzie działania. Wlatujące do ula pszczoły muszą przejść przez tzw. przegrodę strącającą. Jest to bariera z otworami o średnicy ciała pszczoły – kiedy owady przechodzą przez te szczeliny, zahaczają obnóżami o jej brzegi i gubią pyłek, który spada do specjalnego zasobnika. Warto zaznaczyć, że pozyskiwanie pyłku nie wiąże się z żadną wyrządzaną pszczołom krzywdą. Poławiacze są w stanie przechwycić tylko niewielką część pszczelich zbiorów, a gdy pszczoły zorientują się, że dostarczyły pyłku zbyt mało, po prostu chwilę odpoczną i wyruszą po niego ponownie.

Z jakich roślin pochodzi pyłek i od czego zależy jego kolor?

Przeprowadzone w kilku niezależnych ośrodkach, m.in. w Turcji, Włoszech, Hiszpanii, Portugalii i Szkocji, badania wykazały, że pszczoły są bardzo wybredne, jeśli chodzi o wybór roślin, z których pozyskają pyłek. Ma to bardzo logiczne uzasadnienie – z pyłku powstaje pierzga, którą karmione są pszczele larwy w wieku od 4 do 9 dni. Pszczela rodzina musi zadbać o to, aby było to pożywienie najwyższej jakości. Z pożytkiem dla nas pszczoły chętnie wybierają rośliny o cenionych w zielarstwie właściwościach.

Kolor pyłku kwiatowego zależy od zawartych w roślinie barwników: karotenoidów, flawonoidów, antocyjanów i chlorofilu. Pyłek kwiatowy najczęściej zabarwiony jest na kolor żółty i różne pokrewne odcienie tej barwy. Ale możemy się także spotkać z pyłkiem białym, szarym, czarnym i w jeszcze kilku kolorach. Co ciekawe, barwa pyłku pszczelego zależy nie tylko od rośliny, ale także od sposobu, w jaki pszczoły pozyskały pyłek kwiatowy. Ten z samoistnie otwartych już pylników będzie różnił się kolorem od tego, który zbieraczki zdobyły, otwierając żuwaczkami niedojrzałe jeszcze komory pyłkowe. Oto kilka przykładów zabarwienia pyłku pszczelego: malina – pyłek szarawobiały; słonecznik – jasnożółty; jarzębina – zielonkawo- lub oliwkowoszary; brzoskwinia zwyczajna – czerwony; mak uprawny – ciemnoszary lub czarny; grusza – jasnozielony lub pomarańczowy; kolendra – filotetowoczerowny; jabłoń – żółtawoszary, białoszary, zielonawoszary, oliwkowożółtawy; śliwa domowa – ceglastobrunatny.

Przechowywanie pyłku kwiatowego i przygotowanie go do spożycia

Pyłek nadaje się do spożycia zaraz po zbiorze, nie powinien być on jednak straszy niż jedna doba. Świeży pyłek pszczeli jest miękki i rozpływa się w ustach. Świeżo pozyskany pyłek zawiera jednak dużo wody. Wilgotność obnóża pyłkowego waha się od 21,9-28,7%. Sprawia to, że w pyłku pszczelim bardzo szybko rozwijają się bakterie i grzyby pleśniowe. Aby temu zapobiec, do celów sprzedażowych pyłek zaraz po pozyskaniu należy odpowiednio zabezpieczyć. Pyłek może zostać zamrożony i przechowywany do momentu spożycia, nie tracąc przy tym swoich optymalnych właściwości biologicznych. Pyłek można również wymieszać z miodem, który ochroni go przed zepsuciem (miód sam w sobie ma właściwości konserwujące). Ale najpowszechniejszą metoda przygotowania pyłku do sprzedaży jest suszenie. Odpowiednio przeprowadzenie tego procesu – w piecach, których temperatura nie przekracza 40 stopni – pozwala zachować większość lotnych związków tego cudownego preparatu. Suszone obnóża w szczelnie zamkniętym woreczku, słoiku lub pojemniku, bez dostępu światła (działanie światła może spowodować utratę składników biologicznie czynnych) można przechowywać aż do 12 miesięcy. Pyłek pszczeli po wysuszeniu zyskuje twardą otoczkę. Żeby nasz organizm mógł go dobrze przyswoić, należy go zatem zmiękczyć. Dobry sposobem jest zmielenie pyłku, np. w młynku do kawy. A najpopularniejsza metoda to zalanie pyłku lekko podgrzaną wodą lub mlekiem (w proporcjach 1/2 lub 1/3). Zalany pyłek pozostawiamy na kilka godzin, aż delikatnie napęcznieje i stworzy w szklance barwną zawiesinę.

Jak pachnie i smakuje pyłek pszczeli?

Zapach pyłku w dużej mierze zależy od rośliny, z której został pozyskany. Zwykle jednak jest to zapach bardzo przyjemny – z wyraźną kwiatowo-miodową nutą. Smak pyłku może być słodkawy, kwaskowaty, gorzkawy, a nawet odrobinę piekący. Niektórym osobom pyłek na pewno wyda się smaczny, innym zaś w pierwszej chwili może on niespecjalnie przypaść do gustu. Do smaku pyłku – podobnie jak do naparów ziołowych – człowiek przyzwyczaja się z czasem i po kilku/kilkunastu porcjach to, co wpierw wydawało nam się nieszczególnie apetyczne, staje się dla nas neutralne, a nawet przyjemne.

Pyłek można również spożywać z dodatkiem słodkich domieszek (w proporcjach od 1:1 do 1:4). Odpowiednie do tego będą konfitury, soki warzywne i owocowe lub jogurt, ale najlepiej sprawdzi się miód. Miód – jak przekonuje prof. Roch Domerego, światowej sławy specjalista apiterapii – nie tylko podnosi walory smakowe pyłku, ale także wzmacnia jego działanie. Dlatego gorąco zachęcamy, aby do każdej paczuszki naszego pyłku pszczelego dołączyć także słoiczek swojego ulubionego miodu.

Wartości odżywcze pyłku kwiatowego

W pyłku pszczelim znajdziemy ponad 250 różnych substancji! Tabela wartości odżywczych pyłku przedstawia się następująco:

Właściwości dietetyczne pyłku pszczelego

Przyjrzyjmy się teraz temu, co tak naprawdę wynika dla nas z powyższej tabeli. Pyłek kwiatowy zawiera praktycznie wszystkie składniki odżywcze, których potrzebuje ludzki organizm do prawidłowego funkcjonowania.

W 100 gramach pyłku jest tyle samo białka, co w 100 gramach mięsa! A jeśli to porównanie nie jest wystarczająco obrazowe, dodajmy, że 100 gramów pyłku zapewni nam mniej więcej tyle niezbędnych do życia aminokwasów, co 7 jaj, a więc 5-7 razy więcej niż twaróg. Już 30 gramów pyłku zaspokoi 100% naszego zapotrzebowania na aminokwasy. Pyłek pszczeli zawiera wszystkie aminokwasy egzogenne (lizyna, leucyna i izoleucyna, metionina, fenyloalanina, treonina, tryptofan, walina), czyli takie, których nasz organizm nie syntetyzuje samodzielnie i trzeba je dostarczyć wraz z pożywieniem. Aminokwasy egzogenne odpowiadają za prawidłową pracę mózgu, budowę mięśni i chrząstek oraz przemianę lipidową.

Pyłek pszczeli/kwiatowy to również cenne źródło węglowodanów – podstawowego źródła energii dla organizmu człowieka. Zawarty w pyłku błonnik (pod postacią celulozy) jest odpowiedzialny za prawidłowe funkcjonowanie przewodu pokarmowego. W pyłku nie brakuje także jedno- i wielonasyconych kwasów tłuszczowych: omega3, omega6, fitosterole i fosfolipidy. To kolejne substancje, które musimy dostarczać wraz z pożywieniem. Ich znaczenie jest ogromne: m.in. odpowiadają z prawidłowy wzrost dzieci i młodzieży oraz zachowanie odpowiedniego stanu zdrowia. Związki fenolowe, głównie flawonoidy, ale też katechiny i kwasy fenolowe, to doskonałe antyoksydanty, przeciwdziałające spotęgowanym procesom utleniania w organizmie. 

Przejdźmy teraz do witamin, których w pyłku jest bezliku. Jest to jeden z nielicznych darów natury, który zawiera pełen zestaw potrzebnych nam witamin. Pyłek pszczeli to m.in. pełna paleta witamin z grupy B (B1, B2, B3, B5, B6, B7, B8, B9, B12), które wpływają na prawidłową pracę układu nerwowego, układu krążenia, układu odpornościowego i pokarmowego.

Prawidłowe funkcjonowanie organizmu jest niemożliwe bez 14 składników mineralnych. W pyłku znajdziemy ich aż 11! Żelazo, mangan, cynk, miedź, nikiel, fosfor, magnez, wapń́, sód, potas – pyłek pszczeli doskonale zastąpi większość dostępnych na rynku preparatów mineralnych.

Wszystko to sprawia, że pyłek pszczeli jest niezwykle pomocnym suplementem diety dla osób starszych, niedożywionych, ciężko pracujących fizycznie, sportowców, osób podatnych na infekcję, osób uczących się i pracujących umysłowo.

Właściwości zdrowotne pyłku kwiatowego

• Działanie antynowotworowe. Badania: Jedne z pierwszych badań nad antynowotworowym działaniem pyłku przeprowadził w 1986 w Krakowie J. Grochowski. Naukowiec wykazał, że myszy z zaszczepioną białaczką mysią padają średnio po 5/7 dniach. Chore myszy karmione paszą z dodatkiem pyłku w 78,7% przypadków dożywają 8 dni, a w 21,3% powyżej 8 dni. Eichii Furosawa z Uniwersytetu w Honolulu udowodnił, że długość życia chorych zwierząt w przypadku podania leków przeciwnowotworowych wydłuża się o 70%, a w przypadku podawania tych samych leków i pyłku pszczelego o 291%.
• Działalnie przeciwbólowe. Badania: doświadczenia przeprowadzone w Korei przez E-M Choi.
• Działanie przeciwzapalne. Badania: doświadczenie tureckich naukowców z Uniwersytetu w Ankarze, opublikowane w 2010 roku prestiżowym Pharmaceutical Biology.
• Działanie antybiotyczne: Badania:Dr. hab. Bogdana Kędzię potwierdziła, że pyłek pszczeli hamuje rozwój bakterii i grzybów drożdżoidalnych powodujących zakażenia skóry.
• Łagodzenie objawów menopauzy. Badania: W 2015 roku w Niemczech zaobserwowano, że grupa kontrolna kobiet, którym podawano preparaty z pyłkiem pszczelim, sygnalizowała znaczną poprawę samopoczucia i przypływ energii.
• Pozytywny wpływ na odnowę komórkową. Badania: Rosjanie N. Mankowski i D.G. Czebotariew opublikowali pracę, w której stwierdzili, że podawanie poliamin, mikroelementów, enzymów i aminokwasów obecnych w pyłku pszczelim może wspierać odmładzanie komórek skóry i ciała.
• Działanie przeciwalergiczne.
• Działanie przeciwutleniające. Badania: Naukowcy Kroyer i Hegedus w pracy Evaluation of bioactive properties of pollen extracts as functional dietary food suplement wykazali, że obnóża pyłkowe pomagają w eliminacji wolnych rodników.
• Działanie przeciwzakrzepowe.
• Leczenie niedokrwistości. Badania: Naukowiec J. Bielecki zauważył, że aż u 75% chorych po kuracji pyłkiem pszczelim następuje z wzrost hemoglobiny, liczby czerwonych krwinek i poziomu żelaza.
• Pozytywny wpływ na leczenie chorób przewodu pokarmowego. Badania: badania rosyjskich klinicystów (E. Georgiewa i W. Wasiliewa) dowodzą, że pyłek kwiatowy działa skutecznie w chorobie wrzodowej dwunastnicy.
• Wspomaganie leczenia depresji i nerwicy. Badania: Psychiatra R. Lopez-Paret w pracy Zastosowanie pyłku w psychiatrii przedstawił wyniki świadczące, że  podawanie pyłku łącznie z preparatami antydepresyjnymi umożliwia obniżenie ich dawek i uzyskanie poprawy w krótszym czasie.

Jak dawkować pyłek kwiatowy?

Pyłek pszczeli można spożywać każdego dnia przez cały rok, jak również stosować kuracje miesięczne, np. w okresie jesienno-zimowym lub w czasie wiosennego przesilenia. Najkorzystniejsze jest przyjmowanie pyłku 3 razy w ciągu dnia – od pół godziny przed posiłkiem do dwóch godzin po nim. Pyłek pszczeli, w odpowiednio zredukowanych porcjach, jest odpowiedni także dla dzieci.

• Dzieci w wieku 3-5 lat – 10 gramów dziennie.
• Dzieci w wieku 6-12 lat – 15 gramów dziennie.
• Dzieci w wieku 6-12 lat – 15 gramów dziennie.
• Dzieci powyżej 12 lat oraz dorośli – 20 gramów dziennie.
• Dorośli podczas leczenia – 30-40 gramów dziennie.

(jedna łyżeczka od herbaty to około 5 gramów pszczelego pyłku)

Pyłek pszczeli a odchudzanie

Pyłek pszczeli jest produktem niskokalorycznym – dwie łyżeczki pyłku to tylko 40 kcal i około 4 g cukru. Ponadto niektóre badania wykazały, że osoby przyjmujące pyłek pszczeli codziennie spożywały średnio o 15-20% mniej jedzenia niż osoby niestosujące tego suplementu. Dlaczego tak jest? Zdaniem naukowców pyłek przyczynia się do lepszego wykorzystywania dostarczanych z pożywieniem składników, dzięki czemu ochota na kolejną porcję pojawia się później.

Przeciwwskazania do stosowania pyłku

Jak każdy preparat, który może pomóc, pyłek pszczeli – w pewnych rzadkich przypadkach – może także zaszkodzić. Główne przeciwskazanie do suplementacji pyłkiem pszczelim to alergia na produkty pszczele oraz alergie na pyłki kwiatów, roślin i drzew. Zdaniem lekarzy alergia na pyłek jako taki występuje sporadycznie i dotyka mniej niż 10% populacji. W razie wystąpienie takich objawów jak: duszności, wzdęcie warg, wymioty czy biegunka natychmiast udajmy się do lekarza. Osobom, które dopiero rozpoczynają przygodę z pszczelim pyłkiem, sugerujemy, aby zaczęły kurację od bardzo małych dawek i stopniowo je zwiększały.

Inne przeciwwskazania to ciężkie uszkodzenie nerek, skłonność do zaburzeń jelitowo-żołądkowych, nowotwory gruczołu krokowego. W takich sytuacjach nim włączymy pyłek do codziennej diety, powinniśmy wpierw skonsultować tę decyzję z lekarzem.

Pyłek pszczeli w czasie ciąży i karmienia piersią

Opinie na temat spożywania pyłku pszczelego w czasie ciąży i karmienia są podzielone. Niektórzy badacze są zdania, że pyłek może wręcz zmniejszać prawdopodobieństwo poronienia. Inni wyrażają jednak obawy, że pyłek może działać stymulująco na macicę i tym samym zagraża ciąży. Wiemy, że wiele przyszłych mam z powodzeniem – ku poprawie samopoczucia i kondycji fizycznej – stosuje pyłek. Ale jeśli planujecie potomstwo lub już się go spodziewacie, bezwzględnie zapytajcie o zadanie swojego lekarza!

Pyłek kwiatowy w kosmetyce

Pyłek pszczeli ma działanie odżywiające i wzmacniające skórę. Pomaga oczyścić szyję i twarz z martwego naskórka i przyczynia się do wygładzenia zmarszczek. Pyłek kwiatowy w składach dostępnych w drogeriach i aptekach kremów i maseczek pojawia się bardzo często. Jednak jego zawartość w takich specyfikach nierzadko jest tylko symboliczna (około 3%). Znacznie lepiej jest więc wykonać takie kosmetyki samodzielnie, na bazie oferowanych w naszym sklepie produktów. Przygotowanie upiększających maseczek z pyłku pszczelego nie wymaga żadnej specjalistycznej wiedzy ani dużych nakładów pracy. Polecana jest m.in. maseczka z masy z 2 łyżeczek obnóża pyłkowego, 2 łyżeczek miodu, 1 żółtka i łyżeczki twarogu.

Pyłek pszczeli może się także okazać bardzo pomocny przy zapobieganiu i leczeniu niektórych chorób skóry, np. trądziku pospolitego i łupieżu łojotokowego

Gdzie najlepiej kupić pyłek pszczeli?

Stale rosnąca popularność pyłku pszczelego przekłada się na co raz większą jego dostępność. Pyłek pszczeli oferują nie tylko specjalistyczne sklepy z miodami, ale także sklepy z szerzej rozumianą zdrową żywnością lub innymi produktami spożywczymi. Pyłek pszczeli znajdziemy także na różnego rodzaju bazarach i targowiskach. Nigdy nie należy jednak kupować pyłku pszczelego z niepewnego źródła. Nieprawidłowo przygotowany i przechowywany pyłek pszczeli może być nie tylko pozbawiony swoich cennych właściwości, ale wręcz szkodliwy dla zdrowia.

Słoik Miodu współpracuje wyłącznie z najlepszymi polskimi pasiekami. Każdy oferowany przez nas pyłek spełnia wszystkie wymagania jakościowe dla obnóży pyłkowych według Polskiej Normy. Wymaganie te dotyczą m.in. kształtu, barwy, smaku, tożsamości (mikroskopowe stwierdzenie zawartości samych obnóży pyłkowych), zwartości wody (nie więcej niż 6%), zawartości azotu ogólnego (nie mniej niż 3%, w przeliczeniu na białko ogółem – nie mniej niż 18,75%) i zawartości popiołu ogólnego (nie więcej niż 4%, w tym nierozpuszczalnego w 10% HCL – nie więcej niż 0,3% w stosunku do suchej mas). Kupując pyłek pszczeli w Słoik Miodu, możecie być pewni, że do Waszych domów trafi pyłek najwyższej jakości, starannie przygotowany, umiejętnie przechowywany i odpowiednio zabezpieczony na czas wysyłki.

Ciekawostki o pyłku kwiatowym

• Starożytnie Egipcjanie nazywali pyłek pszczeli „życiodajnym pyłem”.
• „Ojcowie zachodniej medycyny” – Hipokrates, Pliniusz Starszy i Pitagoras – bardzo ufali pyłkowi pszczelemu i regularnie zalecali go swoim pacjentom
• Nazwa „pyłek pszczeli” po raz pierwszy pojawia się w 1686 roku w dziele Historia Plantarum Johna Raya.
• Spożycie pyłku pszczelego na większą skalę zaczyna się dopiero po II Wojnie Światowej, wraz z wynalezieniem przez pszczelarzy montowanych w ulach poławiaczy.
• Pyłek ma właściwości adaptogenne – pomaga przyzwyczaić się do większego obciążenia fizycznego czy niższej zawartości tlenu w powietrzu. Dlatego jest on stałym elementem diety rosyjskich kosmonautów.

Bibliografia

1. Bogdan Kędzia, Elżbieta Hołderna-Kędzia, Skład i właściwości biologiczne pyłku kwiatowego zbieranego przez pszczoły ze szczególnym uwzględnieniem możliwości zastosowania go w kosmetyce, Instytut Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich w Poznaniu.
2. Tichonow AI, Sodzawiczny K, Tichonowa SA i wspólnicy, Pyłek kwiatowy – obnóże pszczele w farmacji i medycynie. Teoria, technologia, zastosowanie lecznicze, Wyd. Apipol-Farma, Kraków 2008.
3. Klepacz-Boniek J., Strategia zdobywania pyłku kwiatowego przez pszczołę̨ miodną, Pasieka 2007; (5):36- 42.
4. Donadieu T., Le pollen. Therapeutique naturelle, Libraire Maloine SA. Ed, Paris 1983.
5. Bieńkowska M. Pyłek kwiatowy i jego pozyskiwanie, Wydawnictwo Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Skierniewice 1997.
6. Bobrzecki J, Wilde J., Pozyskiwanie i zagospodarowywanie obnóży pszczelich. PWRiL, Poznań 1990.
7. Trzybiński S., Współczesna gospodarka pasieczna., Wyd. Rzeczpospolita SA, Warszawa 2008.
8. Wilde J., Pozyskiwanie obnóży pyłkowych z wykorzystaniem poławiaczy powałkowych, Pszczelnictwo 2009
9. Kołaczek H. Kaszycki P., Świderski A. i wspólnicy, Ocena przydatności pyłku pszczelego jako komponentu do produkcji żywności i parafarmaceutyków, Projekt badawczy wykonany dla firmy Apipol AR w Krakowie 2005.
10.  Maria Graça R. Campos1, Christian Frigerio, Joana Lopes1 and Stefan Bogdanov, What is the future of Bee-Pollen?, Journal of ApiProduct and ApiMedical Science 2 (4): 131 – 144 (2010).
11. Anna Kurek-Górecka, Radosław Balwierz, Zofia Dzierżewicz, DIETETYCZNE ASPEKTY ZASTOSOWANIA PYŁKU PSZCZELEGO,  CHEM. TOKSYKOL. – L, 2017, 3, str. 191–20, Wydział Ochrony Zdrowia Śląskiej Wyższej Szkoły Medycznej w Katowicach, Kierownik projektu: prof. dr hab. n. farm. Z. Dzierżewicz.
12. Pyłek pszczeli wzmacnia lepiej niż wątróbka?, https://www.rp.pl/Zdrowie-/180919829-Pylek-pszczeli-wzmacnia-lepiej-niz-watrobka.html.
13. Ewa Pol, Pyłek kwiatowy – dzięki niemu wyleczysz wiele chorób, https://www.medme.pl/artykuly/pylek-kwiatowy-dzieki-niemu-wyleczysz-wiele-chorob,66197.html.
14. Bogdan Kędzia, Elżbieta Hołderna-Kędzia, Nowe badania nad biologicznymi właściwościami pyłku kwiatowego, Postępy Fitoterapii 1/2012, s. 48-54, Instytut Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich w Poznaniu

Marta Szulc-Cichocka